Wiedza

Artykuł powstał we współpracy z PZWL Wydawnictwem Lekarskim - na podstawie książki "Dieta w chorobach nerek" dr Barbary Pyszczuk

Przewlekła choroba nerek (PChN) należy do niezakaźnych chorób, które mogą dotyczyć nawet 4-5 milionów osób w Polsce, z czego większość nawet nie zdaje sobie sprawy, że zmaga się z tych schorzeniem. Niestety, stanowią one jedną z głównych przyczyn przedwczesnych zgonów na świecie. Szacuje się, że do 2030 roku ponad 30 tysięcy osób będzie dializowanych w naszym kraju. Przede wszystkim największy problem w tych schorzeniu stanowi jej początkowy, bezobjawowy charakter - pierwsze poważne i niepokojące symptomy świadczą już o dość znacznym zaawansowaniu choroby. Dlatego też PChN stanowią wyzwanie dla współczesnej medycyny i powinniśmy zrobić wszystko, aby zahamować epidemię tego schorzenia. Do rozwoju choroby głównie przyczyniają się: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze krwi, otyłość oraz niedoleczone infekcje.

Diagnostyka PChN jest niezwykle prosta - wystarczy badanie ogólne moczu oraz oznaczenie stężenia kreatyniny we krwi. Zwraca na to szczególną uwagę Ogólnopolskie Stowarzyszenie Osób Dializowanych (OSOD) - włączenie obowiązkowych badań okresowych dla pracowników poprawiłoby sytuację pacjentów oraz budżetu państwa.

Przewlekła choroba nerek - co to jest?

Definicja przewlekłej choroby nerek według Kidney Disease Improving Global Outcome (KDIGO) to utrzymujące się powyżej 3 miesięcy nieprawidłowości w budowie i czynności nerek:

• zmniejszenie przesączania kłębuszkowego (ang. Glomerular Filtration Rate - GFR) < 60 ml/min/1,73 m²,
• występowanie co najmniej jednego wskaźnika uszkodzenia nerek:
  • albuminuria (wydalanie albuminy z moczem),
  • nieprawidłowy osad moczu,
  • nieprawidłowości w zakresie elektrolitów lub innych, które są wynikiem zaburzeń czynności cewek nerwowych,
  • nieprawidłowości w badaniu histologicznym,
  • nieprawidłowości w badaniach obrazowych.

W różnicowaniu stopnia zaawansowania PChN bardzo pomocny jest podział kategorii GFR.

Przyczyny wystąpienia przewlekłej choroby nerek

Osoby zagrożone PChN to w większości osoby, które borykają się z:

• nefropatią cukrzycową,
• nefropatią nadciśnieniową,
• kłębuszkowym zapaleniem nerek,
• zaburzeniami lipidowymi,
• kamicą układu moczowego,
• przebytą ostrą niewydolnością nerek.

Dodatkowo czynnikami ryzyka wystąpienia PChN to:

• podeszły wiek,
• wysoka zawartość białka w diecie,
• przewlekłe choroby nerek w rodzinie.

Objawy przewlekłej choroby nerek

Raport z Ogólnopolskiego Badania Pacjentów Nefrologicznych z 2019 roku wskazuje, że najczęstszym objawem PChN jest utrata apetytu. Prawie 1/4 osób zaobserwowała spadek masy ciała, a chorzy, borykający się z 5. stadium choroby mogą być zagrożeni niedożywieniem. Dodatkowo pewne pierwsze symptomy PChN to:

• trudności z koncentracją,
• uczucie przewlekłego zmęczenia,
• problemy ze snem,
• nocne kurcze nóg,
• suchość i swędzenie skóry,
• częste oddawania moczu, w w szczególności nocne.

Zalecenia żywieniowe w przewlekłej chorobie nerek w okresie leczenia zachowawczego

Pacjenci z przewlekłą chorobą nerek powinni zgłosić się do dietetyka klinicznego, który w prosty sposób wyjaśni, na co zwrócić szczególną uwagę w codziennej diecie, pomoże w obliczeniu zapotrzebowania energetycznego oraz na poszczególne makro- i mikroskładniki. Jest to szczególnie ważne, bo (jak zwraca uwagę autorka książki) wiedza dotycząca żywienia w PChN jest niedostateczna i często bagatelizowana. A wdrożenie odpowiednich zaleceń żywieniowych z pewnością poprawi komfort życia chorego oraz opóźni proces chorobowy. Trzeba mieć również na uwadze, że każdy organizm jest inny - toteż istotne znaczenie ma konsultacja ze specjalistą, który dopasuje indywidualny sposób odżywania do organizmu, chorób towarzyszących itp.

1. Kaloryczność diety - odpowiednia ilość dostarczanych kilokalorii chroni przed rozpadem białka ustrojowego i wzrostem mocznika w surowicy krwi. Zapotrzebowania oblicza się indywidualnie, na podstawie wieku, płci, aktywności fizycznej, aktualnego stanu odżywienia. Zazwyczaj zaleca się około 35 kcal/kg m.c./dobę.

2. Węglowodany w diecie:

• zaleca się spożywanie węglowodanów złożonych, pochodzących z produktów zbożowych (pieczywo, mąka, makarony, ryż) oraz ziemniaków,
• w przypadku wysokiego stężenia fosforu czy potasu w organizmie - nie powinno się sięgać po pełnoziarniste produkty zbożowe, takie jak chleb razowy, graham, ciemne makarony,
• zaleca się unikać produktów, które zawierają syrop glukozowo-fruktozowy, ponieważ zwiększa on stężenie kwasu moczowego, który jest szkodliwy dla nerek.

3. Tłuszcze w diecie:

• rekomenduje się spożywanie tłuszczów pochodzenia roślinnego oraz z ryb morskich (jako źródło kwasów omega-3),
• zwraca się uwagę, że u osób z PChN często występują zaburzenia lipidowe.

4. Białko w diecie:

• ilość białka w diecie jest ściśle związana ze stopniem przewlekłej choroby nerek, stężeniem kreatyniny i mocznika oraz wartości GFR,
• nadmiar białka w diecie może prowadzić do zakwaszenia organizmu oraz toksemii,
• zaleca się, aby 50% spożywanego białka pochodziła ze źródeł pochodzenia zwierzęcego (jaja, drób, ryby, mleko i przetwory mleczne), ze względu na strawność oraz wysoką wartość biologiczną (bogate w aminokwasy egzogenne),
• ilość białka w diecie można ograniczyć używając zamienników - przykładowo jajka można wymienić np. na siemię lniane, aquafabę, banana, z kolei mleko krowie - na napój roślinny.

5. Potas w diecie:

• w początkowym okresie choroby zaleca się jadłospis bogaty w potas (u większości pacjentów),
• w późniejszym okresie choroby, przy upośledzonej czynności nerek zmniejsza się spożycie tego pierwiastka,
• ilość potasu w diecie ustala się indywidualnie - jest to zależne od jego stężenia w surowicy krwi, ciśnienia tętniczego, zaleconych leków, funkcji nerek, wyrównania glikemii, stanu nawodnienia organizmu, nasilenia katabolizmu, występowania zaburzeń żołądkowo-jelitowych (zaparć, biegunek, wymiotów, krwawień z przewodu pokarmowego).

Zarówno niedobór, jak i nadmiar tego pierwiastka w organizmie jest niebezpieczny. Hipokalemia (zbyt mała ilość potasu) prowadzi początkowo do złego samopoczucia, drżenia mięśni, natomiast długotrwały niedobór składnika w diecie może wywoływać zaburzenia rytmu serca, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, zaburzenia prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego: zmęczenie, senność, problemy z koncentracją. W przypadku hiperkalemii (nadmiar potasu w surowicy krwi) mamy do czynienia ze znacznym osłabieniem organizmu, zaburzeniami rytmu serca, spowolnieniem tętna, a w niektórych przypadkach nawet śmiercią.

Potas w produktach spożywczych można zmniejszyć poprzez tzw. podwójne gotowanie, bez dodatku soli.

Do produktów bogatych w potas zalicza się:

• suche nasiona roślin strączkowych,
• mięso i przetwory mięsne,
• kasza gryczana, jęczmienna, otręby pszenne, płatki kukurydziane,
• pieczywo żytnie, owsiane, pszenne i chrupkie,
• świeże owoce, takie jak agrest, banan, brzoskwinia, morela, porzeczka, winogrona,
• niektóre suszone owoce, soki i koncentraty owocowe,
• warzywa: ziemniaki, surowe buraki, bakłażan, cukinia, pomidor, szpinak, botwinka, chrzan, groszek zielony, bób, kalarepa, grzyby.

Z kolei niską zawartość potasu będą miały produkty takie, jak:

• ryż,
• żółty ser,
• jagody,
• jaja,
• owoce: żurawina, grejpfrut, mango, melon, ananas, mandarynka, arbuz, gruszka, jagoda,
• warzywa: marchew, kalafior, seler, ogórki, cebula.

6. Fosfor w diecie:

Nadmiar fosforu w diecie jest niebezpieczny dla organizmu. Przede wszystkim taki stan wpływa na wytrącanie się soli wapniowo-fosforowych, które odkładają się w postaci złogów w sercu, mięśniach i naczyniach krwionośnych. Dodatkowo może prowadzić do odwapnienia kości, a w konsekwencji do osteoporozy. Zwraca się szczególną uwagę, aby ograniczenia, dotyczące zawartości fosforu w diecie, powinno się włączyć już na początku choroby - przy optymalnym zbilansowaniu białka, bowiem rygorystyczne ograniczenie spożycia tego składnika mineralnego może prowadzić do niedożywienia białkowego.

7. Sód w diecie:

Podaż tego składnika w diecie jest uzależniona od jego poziomu w surowicy krwi, ciśnienia tętniczego krwi oraz masy ciała. Najczęściej zaleca się ograniczenie spożycia tego składnika. Dlatego też w diecie nie powinny pojawiać się produkty przetworzone, obfitujące w sól oraz warto zrezygnować z dosalania potraw. Nie zaleca się także stosowania zamienników soli, które zawierają dużo potasu i mogą doprowadzić do hiperkalemii.

8. Płyny:

U pacjentów z PChN bardzo ważne jest utrzymanie na odpowiednim poziomie prawidłowego oddawania moczu. Ograniczenia stosuje się jedynie w przypadku, kiedy istnieje ryzyko przewodnienia organizmu. Standardowo każdy z nas potrzebuje ok. 2-2,5 litra płynów.